ÇELTİKÇİ’DEN İZMİR’E: AŞAA KÜÜLİ HASAN DAYI

 

Aşşa Küüli Hasan Dayı

Hasan Dayımın (Hasan Dervent) öldüğünü duyduktan sonra iki gün boyunca dilime bir türkü takıldı: “Çekti bizi şu İzmir’in taşi toprai”. Yolda, arabada, derste, evde farkında olmadan bu türküyü mırıldanır oldum. Hem de Hasan Dayının Rumeli şivesi ile...  

“Az yaşa çok yaşa akibet gelcek başa!” der bizim Rumeli’li hemşehriler... Hasan Dayı da Türkiye ortalamasına göre uzunca yaşadı doksanına yaklaşmış yaşıyla... Geçen yüzyıl başlarında Makedonya’nın Köprülü kasabasına bağlı Çeltikçi Köyü’nde başlayan hayatı İzmir’de noktalandı. Çeltikçi köyü eskiden şimdi bulunduğu yerden daha aşağılarda, Topolka deresinin karşı tarafında bir yerde bulunuyormuş. Babamın dayısı olan Hasan Dayı’nın babası Hüseyin Dayı aşağıdaki köyden şimdiki köye en son taşınan kişi olmuş, bu yüzden aşağı köylü lakabı önce ona sonra da Hasan Dayı’ya kalmış, tabi Çeltikçi ağzıyla ‘Aşaa Küüli’ olarak... Aşaa Küüli Hasan’ı bilmeyen Çeltikçili yoktur.

Kendine has bir şahsiyetti; sesi çok güzeldi. Özellikle Rumeli türkülerini kendine has şivesiyle çok güzel okurdu. Onun bulunduğu mecliste türkü okunmaması mümkün değildi. Şakacı, hoş sohbet çevresinde çok sevilen bir insandı. Yavaş yavaş şuurunu kaybeden Hasan Dayı, başkasına fazlaca yük olmadan bu dünyadaki macerasını tamamladı.

 

Çok güzel bakıldı. Ölümünden birkaç ay önce hiç hesapta olmayan bir şekilde, ziyaretine gitmiştim. Gelini Fatma Hanım, Hasan Dayıya sarılarak;

 “- Bizi böyle çek dayı, biz gelin, kayınpeder değil, baba kızız.” demişti.

Gerçekten öyleydi. Fatma Gelin koca gönüllü, güler yüzlü, sevgi dolu, dünya tatlısı bir insandır. Hasan Dayı’ya kendi babasına bakar gibi baktığına inanıyorum. 

Gelinler kaynana toprağından olur derler, Fatma Gelin de kaynanasına benzemiş. Onun da adı Fatma idi ama o bizim Fatime ingemizdi (yengemiz). O da güler yüzlü, misafirperver ve çok iyi bir insandı. Çok ekmeğini (yemeğini) yedim; mekânı cennet olsun.

1955 yılında göçmen olarak İzmir’e geldiğimizde Hasan Dayının güzel sesini duyan birileri, bazı tanıdıkları vasıtasıyla İzmir radyosuna mahalli sanatçı olarak yerleştirmek istediklerinde:

“-Abe ben okuma yazma bile bilmeyım; yapamam!” diyerek reddeder. 

Okuryazarlığı olmadığı için buna yanaşmayan Hasan Dayı, emekli olana kadar yirmi seneden fazla, İzmir maliyesinde dosyaları birbirine karıştırmadan odacılık yapmıştır.

Hasan Dayı’nın ortaya çıkmamasını kültürümüz için büyük bir kayıp olarak görüyorum.

Hasan Dayı, Turgutlu'da. 
Oğlum Alper'in sünneti. 

 

ÇAMDİBİ-MERSİNLİ

 Çeltikçililer ve Köprülü’nün diğer köylerinden İzmir’e gelenler çoğunlukla Çamdibi’ne bağlı Mersinli semtinde oturmaktadırlar. Dorfullu ve Köselerliler ve diğer Ohçebol köylerinden gelenler daha çok Gültepe semtine yerleşmişlerdir. Ayrıca Koçilarlıların Altındağ’da Koçilar Mahallesi vardır. Karşıyaka tarafında Çiğili ve Şemikler semtlerinde de Makedonya’nın değişik yerlerinden gelenlerin oluşturduğu göçmen yerleşim yerleri bulunuyor.

  Mersinli’ye ilk yerleşenlerden biri de Hasan Dayıdır. Hasan Dayı, Müslüm Dedenin Yaşar Aga (Yaşar Çeltik) ve daha birkaç hemşehri bir araya gelerek aldıkları bir toprak parçasını aralarında parselleyip ev yaparlar. Hem de kendileri kerpiç kesip inşaatı bizzat yaparak… Dayanakları “Dünyada mekân, ahrette iman” düşüncesidir. Evi olan insanın ekmeğini nasılsa çıkaracağını düşünmektedirler.

Çamdibi zamanla her türlü göçmeni barındıran çok büyük bir şehir haline geldi. Artık burası Rumeli ve Anadolu’nun her tarafından delmiş insanların kaynaşarak barış içinde yaşadığı, kendine has semt kültürü olan bir yerleşim yeridir.   

 MERSİNLİ DÜĞÜNLERİ

 Göçmenliğin ilk yıllarında memleketteki köy düğünleri gibi meydanlarda, boş arsalarda geleneksel düğünler yapılırdı.

            Hasan Dayı’nın diğer bir özelliği de düğünlerde yemek yapmasıdır. İlk göçmenlik yıllarında yapılan düğünlerde bir ekibin yaptığı yemekler ikram edilirdi. Çorba, etli patates veya kuru fasulye, büryan ve helva geleneksel düğün yemekleriydi. Bu yemekler büyük kara kazanlarda odun ateşi ile pişirilerek, büyük düğün sofralarında misafirlere sunulurdu.

Sol başta Demir Enişte, babam Abbas Şirvan,
dayım Hüsnü Civa, annem Fatime Şirvan.

Bu ekibin renkli bir siması da teyzemin damadı Demir eniştemdi. Genellikle helvayı o yapardı. Demir Çaydan eniştemin diğer bir özelliği de çok iyi bir “okuycu” olmasıdır. Bu işi, onun kadar eksiksiz yapan ikinci bir kişi yoktur. Okuycu, düğünler için davet işini yapan kişidir. Anadolu’nun birçok yerinde davetiyeye okuntu denmektedir.  Okuycu kelimesi, okuntu kelimesi ile bağlantılıdır. Demir enişte kendisine verilen davetli listesini eksiksiz yerine getirirdi. Bu ilk yıllarda basılı davetiye yoktu. Demir enişte kendisine verilen listede ismi bulunanları tek tek bulur daveti sözlü olarak yapardı. Herkes tarafından sevilen sayılan yumuşak tabiatlı çok güzel bir insandı.

Bu ekipte Hasan dayı ve Demir enişteden başka Bahri Aga (Bahri Güler), Mandaci Abaz’ın Hakkı Aga da vardı. Aviş Nene de bazen bu ekibe katılarak yardımcı olurdu.   

Düğünler insanlarımızın bir araya gelerek sosyalleştiği en önemli olaylardır. Türklerde, eskiden beri toy geleneği vardır. Amaç aynı sofrada birlikte yemek yiyerek ve eğlenerek dostlukları pekiştirmektir. Düğünler bu geleneğin en önemli etkinliğidir. Aynı sofrada yemek yiyen, aynı müzikle coşup oyun oynayan, eğlenen insanlar arasında bir gönül bağı ve hukuk oluşur. Birbirini seven sayan birbiriyle barışık toplum meydana gelir.

 Bu Mersinli düğünleri çok neşeli ve hareketli geçerdi. Karaslarlı Abbas Ali ve çocuklarının oluşturduğu davul zurna ekibi Rumeli havalarını çalar; milleti coştururdu. Payduşka, düz horo, Debreli Hasan ve diğer oyunlar seyredenleri de coşturacak şekilde oynanırdı. Anneannem, Kadıncık Nene köyün ebesi olduğu için her düğüne davet edilir; yaşlılık yıllarında bile oyunlarda başı çekerdi.

Abbas Ali’nin davul zurnaları katıksız Rumeli çalgılarıydı. Hele zurnalar Anadolu’da çalınan ufak zurnalar yanında çok büyüktü. Ekipte iki zurna bulunurdu, biri melodiyi notasına göre çalarken diğeri notasız düz olarak ses takviyesi yapardı.  

Artık ne Abbas Ali kaldı ne de o davul ve zurnalar… Düğünlerde şimdi yine Rumeli havaları çalınıyor ama alafranga çalgı aletleri ile...  

Yemekler de değişime ayak uydurdu, daha doğrusu yemek verme âdeti pek kalmadı. Bir parça pasta, bir bardak meşrubatla yeterli oluyor. Düşünüyorum o ilk göçmenlik yıllarında daha mı zengindi insanlar? Şimdi daha zengin oldukları muhakkak ama anlayış değişti, ihtiyaçları arttı. Düğün yemeği verecek meydan da kalmadı zaten… Günümüzde, salonlarda yemekli düğün yapanlar da var tabi.   

Hayatın özü değişim değil mi? Hiçbir şey olduğu gibi kalmıyor, zaman hükmünü icra ediyor. Önemli olan özden uzaklaşmadan, insanlığı ayakta tutan değerleri yaşatarak değişmektir.

            Bir de düğünlerde komiklik yaparak insanları güldüren Mazlum Aga vardı. Değişik kıyafetlere bürünüp, yüzünü de boyayan Mazlum Aga özellikle çocukların sevdiği bir figürdü.

Bu eğlendirme işi memleketten gelen bir gelenekti. Memlekette, bir ekip tarafından köy orta oyunu diyebileceğimiz oyunlar düzenlenip oynanırdı.   Bir ekip, hazırlanan senaryolara bürünerek halkı güldürmeye çalışırdı. Bazen kadın, bazen ayı ve başka kılıklara girip rol yaparlardı. Çeltikçi’de bu ekip, annemin amcası Civanların Rasim (Rasim Civan), Mazlum Aga ve Kaso Maarem’den (Muharrem) oluşurdu. Zaman zaman Aşaa Küüli Hasan dayının da bu ekibe katıldığı olurdu. Bu ekibe “düğünün gülleri” denirdi.

             HASAN DAYININ KOLUNDAKİ DÖVME

 Ufak bir çocukken Hasan Dayı’nın kolundaki dövme hep dikkatimi çekerdi. Bu dövme üstte bir hilâl, altta, “ACAN” (ASAN) yazısından oluşuyordu. Bu dövmeyi bir moda veya özenti sonucu yaptırdığını zannederdim. Gerçeği yıllar sonra babamdan öğrendim. Bu dövme köyde yaşanan dramatik bir olay sonucu gelişen durum sonucu yapılmıştı.

1943 yılında Çeltikçili gençler.
Sol başta Hasan Dayı, Miko, Berber Hüsnü, babam 
Abbas Şirvan, Tamakar Hasan, Gogiş Ali Şirvan Dayı,
Pırasa Hasan, oturanlar; Dale Muto, Katırliların Yaşar Çeltik,
Bulgar Slave, Balcı Abbas, Hacıların Necati Altınay. 

1943 yılında Çeltikçi’de dramatik bir olay meydana gelir. Köprülü’nün varlıklı Hristiyan ailelerinden Manifaturacı Slave’nin oğlu Angel Partizanlara katılmıştır. Bu yıllar mücadelenin en kızıştığı yıllardır.

İkinci Dünya Savaşı’nda Yugoslavya’yı Almanlar ve Bulgarlar birlikte işgal etmişti, Tito da onlara karşı Partizan adı verilen gerillalarla savaş vermekteydi. Tito, komünist düşüncelere sahip olmasına rağmen, Amerika ve İngiltere tarafından her yönden desteklenmekteydi.

Yapılan propaganda çalışmaları sonunda kendilerine her kesimden katılmalar oluyordu. Fikirleri, bilhassa gençler arasında çok sayıda taraftar buluyordu. Yirmili yaşlarında olan Angel de yaşının verdiği heyecanla yeni bir düzen ve hayat vadeden bu akıma kendisini kaptırır. Evdeki rahat hayatını terk ederek Partizanlara katılır. Fakat dağdaki hayat umduğu gibi çıkmaz. Bu ortam Manifaturacıların kibar, rahat yaşamaya alışmış oğullarına çok ağır gelir. Kısa süre sonra hastalanır. Dağda tedavi olmaya çalışır ama bir türlü iyileşemez. İyi olmak için Köprülü’deki evine dönmesi gerekmektedir.

Angel, Çeltikçi üzerinden gizlice Köprülü’ye ulaşmayı planlar. Çünkü burada babası Slave’nin alışveriş yaptığı, aile dostu sayılabilecek Bakkal Hasan (Bakal Asan) ailesi vardır. Onların evine ulaşırsa Köprülü’ye rahatlıkla varacağına inanmaktadır. Yardım edeceklerinden emindir. Bu insanların evine defalarca gitmiştir.  

Bu düşünce ile gizlice Bakkal Hasan’ın evine ulaşır. Bakkalların Bulgarlardan ne kadar korktuklarından haberi yoktur. Bu dönemde Bulgarlar, Türklere çok kötü davranmaktadırlar. Türklere zulmetmek için hiçbir fırsatı kaçırmıyorlardı. Bir söylentiye göre Bulgarlardan çok korkan Bakkal Hasan tarafından ihbar edilir veya korktukları için eve almazlar ve ortada kalır.  

Çeltikçi’nin doğusundaki Raştana köyü tarafında “Muto’nun Çeşmesi” mevkii tarafından Köprülü’ye giden kestirme bir yol bulunmaktadır. Angel hasta haliyle buradan Köprülü’ye gitmeye çalışırken, vurularak öldürülür. Köylülerden Aşa Küüli Hasan, Emo Demir, Geşo ve Dimço silah sesine koşunca ölüsüyle karşılaşırlar. Ölüsü opiştinaya (muhtarlık) taşınır.

Köyün Hristiyanları olayı duyunca Partizanlara küfürlü şarkılar söyleyip oynarlar. Makedonya’da yaşayan Hristiyanlar hep kuvvetliden yana olmuşlardır.

Sık sık yönetim değişmesi onları duruma göre davranmaya alıştırmıştır. “Sabah Bulgar, akşam Sırp” anlayışı geçerli olmuş daima… Partizanlara karşı küfürlü şarkı söyleyip ölüyü tekmeleyen Tose Andelev partizanlar gelince Komünist partiye girerek subay olmuştur.  

Gencin ölüsü önce bizim mezarlığın altına gömülür. Partizanlar gelince buradan çıkarılıp Köprülü’de kendi mezarlıklarına naklederler.  

 Köy bekçisi olarak silahı olan Hasan Dayı, bazıları tarafından birinci şüpheli olarak görülür. Bu yönde dedikodular yayılır. Gerçekte olayla uzaktan yakından ilgisi yoktur, böyle olduğu için de hiçbir takibata uğramaz.

Bir müddet sonra partizanların iktidara geleceği anlaşılınca Hasan Dayıyı ve babamı bir endişe sarar. İnsanların basit suçlamalarla sorgusuz sualsiz kurşuna dizildiği böyle bir ortamda, Hasan Dayı’nın akıbetinden endişe ederler. Bu duruma bir çözüm bulmak için uzun uzun düşündükten sonra, Hasan Dayı’nın partizanlara katılmasının uygun olacağına karar verirler. Böylece bir partizan iktidarında hak sahibi olması düşünülür.

Partizanlar kendilerine katılanların koluna bir haç ve isimlerinden oluşan bir dövme yapmaktadırlar. Böylece kendilerine katılanların daha sonra vazgeçip ayrılmalarını önlemek için onları damgalamış olmaktadırlar. Hasan Dayı’nın koluna da aynı dövmeyi yapmak istediklerinde, itiraz ederek; “ben Türküm; bana krıst (haç) yerine ay yapmanız lazım” der. Böylece koluna hilâl ve altına da Hasan ismi ACAN (Asan) olarak yazılır.  

Tito’nun komünist iktidarında Hasan Dayı temize çıkar ama dövme kolundan bir türlü çıkmaz. Bu dövmeden hep rahatsızlık duyar. Türkiye’ye gelince bundan kurtulmak için birçok doktora gitmesine rağmen iz kalacağı için bu partizan işaretini ölünceye kadar taşımak zorunda kalır.

Kendisiyle muhabbetimiz çok iyi idi. Onunla her şeyi konuşurduk. Tahsilimize, bilgimize saygı duyar bilmediği merak ettiği şeyleri sorar, dikkatle dinlerdi. Biz çocuklara şiir okutur, şarkı söyletir, taklitler yaptırırdı. Biz de onun anlattıklarını zevkle ve büyük bir merakla dinlerdik.

Almanya’da çalışan çocukları izin dönüşü onu köyü Çeltikçi’ye bırakırlar, evini sattığı Müslüman Boşnak'a misafir olur, gençliğinin geçtiği yerleri gezip hatıralarını tazelerdi.  

Son gittiğinde bizim değirmenin bulunduğu Karamusli’ye gitmiş. Değirmenin üst tarafında partizanlara katılırken hasta kız kardeşine ve ailesine veda ettiği büyük taşa oturup türkü söyleyerek uzun uzun ağladığını anlatmıştı. Bu, hasta kız kardeşini son görüşü olmuş.

Veremden ölen Şükriye Teyze, Gogiş Ali (Şirvan) dayının ilk hanımıdır. Bunları bana anlatırken gözleri yine yaşlıydı. Bu olay, onun ne kadar duygulu, sevgi dolu ve hatıralarıyla yaşayan bir insan olduğunu gösteriyor.

 BOŞNAKLAR ÇELTİKÇİ’DE

  Çeltikçi’nin Boşnaklara satılması da ayrı bir olaydır. Bizim köylümüz, milli duyguları kuvvetli, inançları sağlam insanlardır. Onların tabiriyle “köyü gâvura bırakmamak için” çareler aramışlar, Makedonya’ya yerleşip zamanla Türkiye’ye gelme düşüncesinde olan Sırbistan’ın Sancak bölgesindeki Novipazarlı (Yenipazar) Boşnakları bulmuşlardır. Böylece Çeltikçi, bir Boşnak köyü olmuş ve kültür varlıklarımız, onlar tarafından korunmuştur. Mezarlıklarımız, içinde bulunan türbelerimiz ve camimiz hâlâ ayakta duruyor.

Yeri gelmişken, Çeltikçi’ye kültürü ve bilgisi ile çok büyük hizmetler yapmış olan Köprülü’lü Ahmet Hoca’yı anmadan geçmek olmaz. Ahmat Hoca köyümüzde bir süre öğretmenlik yapmış bir imamdır. O, sıradan bir imam değildir. Dini bilgisi yanında sağlam bir tarih bilgisi ve şuuruna da sahiptir. Uzun kış gecelerinde meraklı gençlere, özellikle Türk tarihini anlatarak, milli şuurun canlı kalmasında çok büyük bir rol oynamıştır. Babam ve onun yaşıtları, bilhassa Osmanlı tarihi hakkında şaşılacak derecede bilgi sahibi olmalarını Ahmet Hoca’ya borçludurlar.

Okula gidememiş olan gençlere, okuma yazma öğreterek bu konuda da çok büyük bir görev yapmıştır. Ahmet Hoca’dan ilerlemiş yaşlarında okuma yazma öğrenen birçok köylümüz vardır.

 BERBER ÜSNİ VE MİKO (KEL ÜSİİN)

Bahri Aga, Babam Abbas Şirvan,
Berber Hüsnü, Adanalı Hasan Dayı,
Muhtar Ayet Aga, Yerde yatan Miko.

Hasan Dayıyı anlatırken babamın da yakın arkadaşlar olan, berber Hüsnü enişte ve Kel Üsiin (Hüseyin Dönmez), nam-ı diğer Miko’dan söz etmeden geçmek olmaz diye düşünüyorum.

Berber Hüsnü Gürsaç, Hasan dayının kız kardeşi Hüsniye teyzenin kocasıdır. Hayatını berberlik yaparak kazandı. O, Mersinli’nin “Köpürli Berberi” idi. Kendine has renkli karakteri ile iyi ve hoş bir insandı. Babamın ve Hasan Dayının sözünden çıkmaz gibi görünür ama hep kendi bildiğini yapardı. Hüsniye Teyze ile Hüsnü eniştenin hacı hoca takıntısı vardı. Hacıdan hocadan medet umarlar; paralarını ve zamanlarını boşa harcarlardı. Bir daha gitmeyecekleri konusunda defalarca söz vermelerine rağmen ölünceye kadar hacı hoca takımına gitmeye devam ettiler.

“Miko” lakaplı Kel Hüseyin de çok ilginç bir insandı; Mikoyan marka bir tüfeği varmış, o tüfekten dolayı lakabı Miko olarak kalmış. Başının kel olduğu söyleniyordu ama gören yoktu. Memlekette “şilvata” denilen bir şalla başını devamlı sararmış. Türkiye’ye gelince başını devamlı taktığı şapkasıyla gizlemeye devam etti. Köy yerinde kellik iyi karşılanmadığı için mi yoksa takıntı yaptığından mı böyle davranmış bilmiyorum. Günümüzde kelliğin moda olduğunu görseydi ne yapardı acaba?

Çok şakacı, dünyayı umursamayan bir insandı. Uzun bir zaman kömürlü lokomotiflerde ateşçilik yaptıktan sonra, Metaş demir çelik fabrikasına girerek büyük fırınlarda ateşçiliğe devam etti.   

“-Bu dünyada ateşle o kadar çok uğraştım ki öbür dünyada Allah beni cehennem ateşine atmaz.” derdi.

En zayıf tarafı kelliğinden bahsedilmesiydi. Böyle durumlarda hemen bulunduğu yeri terk ederdi.

            Hasan Dayı’nın ölümüyle bir devrin kapandığını hissediyorum, özellikle o, ailemiz içinde belirli bir dönemi temsil eden kuşağın son temsilcisiydi.

            Bütün ölmüşlerimize Tanrı rahmet eylesin.